.. |short| replace::  ᴗ 

.. |long| replace::  -- 

.. raw:: html

   <br/>


APPENDIX I. SANSKRIT PROSODY
----------------------------


\ *Introduction.*\ 
-------------------


| The earliest and most important work in Sanskrit pro-
| sody is the Pingala-chhandas-\ *s*\ âstra, attributed
| to the sage Pingala, which consists of \ *S*\ ùtras dis-
| tributed over eight books. The Agni Purâṇa also
| gives a complete system of prosody founded ap-
| parently on Pingala's. Several other original
| treatises have likewise been composed by various
| authors, such as the \ *S*\ rutabodha, Vâṇîbhūshaṇa,
| Vṛitta-darpaṇa, Vṛitta-ratnâkara, Vṛitta-kaumudî,
| Chhandomanjarî &c. In the following pages the
| Chhandomanjarî and Vṛitta-ratnâkara have been
| chiefly drawn upon, Vedic as well as Prákṛita
| metres have been ignored in this Appendix.

| Sanskrit composition may be in the form of गद्य
| ‘prose’ or पद्य ‘verse’ or poetry expressed in the
| form of stanzas.

| A stanza or \ *padya*\  is a combination of four \ *pâdas*\  or
| quarters, which are regulated either by the number
| of syllables (अक्षर), or by the number of syllabic
| instants (मात्रा).

| A **पद्य** is a **वृत्त** or **जाति।**

| A **वृत्त** is a stanza the metre of which is regulated by
| the number and position of syllables in each Pâda
| or quarter. A **जाति** is a stanza the metre of which
| is regulated by the number of syllabic instants in
| each quarter.

| Vṛittas are divided into three classes: **--समवृत्त** in
| which the Pâdas or quarters composing the stanza
| are all similar; **अर्धसमवृत्त** in which the alternate
| quarters are similar; and **विषंमवृत्त** in which the
| quarters are all dissimilar.

| A syllable is as much of a word as can be pronounced
| at once, that is, a vowel with or without one or
| more consonants.

| A syllable is **लघु** ‘short’ or **गुरु** ‘long’, according as
| its vowel is ‘short’ or ‘long’. The vowels अ, इ, उ,
| ऋ, and ऌ are short; and आ, ई, ऊ, ॠ, ए, ऐ, ओ, and 
| औ are long. But a short vowel becomes long in
| prosody when it is followed by an \ *Anusvàra*\  or
| \ *Visarga,*\  or by a conjunct consonant; as the vowel अ
| in गंध or गः। (The consonants प्र & थ, as also ब्र, & क्र,
| are said to be exceptions, before which the vowel
| may be short by a sort of poetical license; e. g.
| in Ku. 7. 11. or \ *S*\ i. 10. 60, where, however, emen-
| dations have been proposed by critics to render the
| metre comformable to the general laws of prosody).
| So also the last syllable of a \ *pâda*\  is either long or
| short, according to the exigence of the metre, what-
| ever be its natural length.
| **सानुस्वारश्च दीर्घ श्च विसर्गी च गुरुर्भवेत् ।**
| **वर्णः संयोगपूर्वश्च तथा पादांतगोऽपि वा ॥**

| In metres regulated by the number of syllabic instants,
| one instant or Mâtrâ is allotted to a short vowel,
| and two to a long one.

| For the purpose of scanning metres regulated by the
| number of syllables, writers on prosody have de-
| vised eight ‘Gaṇas’ or syllabic feet, each consist-
| ing of three syllables, and distinguished from one
| another by particular syllables being short or long.
| They are given in the following verse:--
| **मस्त्रिगुरुस्त्रिलघुश्च नकारो**
| **भादिगुरुः पुनरादिलघुर्यः ।**
| **जो गुरुमध्यगतो रलमध्यः**
| **सोंऽतगुरुः कथितोंऽतलघुस्तः ॥**
| **आदिमध्यावसानेषु यरता यांति लाघवम् ।**
| **भजसा गौरवं यांति मनौ तु गुरुलाघवम् ॥**

| Expressed in symbols (the symbol |short|  denoting a
| short syllable, and |long| a long one), the different
| Gaṇas may be represented as follows: --
| **य** |short| |long| |long| (Bacchius)
| **र** |long| |short| |long| (Amphimacer)
| **त** |long| |long| |short| (Anti-bacchius)
| **भ** |long| |short| |short| (Dactylus)
| **ज** |short| |long| |short| (Amphibrachys)
| **स** |short| |short| |long|  (Anapæstus)
| **म** |long| |long| |long| (Molossus)
| **न** |short| |short| |short| (Tribrachys) 
| Similarly **ल** (|short|) is used to denote a short syllable,
| and **ग** (--) a long one.

| \ *N. B.*\  --Sanskrit prosodists classify Vṛittas according
| to the number of syllables contained in each quar-
| ter. Thus they enumerate twenty-six classes of
| ‘Samavṛittas’, as the number of syllables in each
| quarter of a regular metre may vary from one to
| twenty-six. Each of these classes comprehends a
| great number of possible metres according to the
| different modes in which long and short syllables
| may be distributed. For example, in the class
| where each quarter contains six syllables, each of
| the six syllables may be either short or long, and
| thus the number of \ *possible*\  combinations is
| 2 × 2 × 2 × 2 × 2 × 2 or 2^6 = 64, though not even half
| a dozen are in general use; so in the case of the
| twenty-six syllabled class, the possible varieties are
| 2^26 or 87, 108, 864! But if we consider the cases
| where the alternate quarters are similar or all dis-
| similar, the variety of possible metres is almost in-
| finite. Pingala, as also the Lîlâvatî and the last
| chapter of Vṛitta-ratnâkara, give directions for
| computing the number of possible varieties and for
| finding their places, or that of any single one, in a
| regular enumeration of them. The different varie-
| ties, however, which have been used by poets are
| few when compared with the vast multitude of
| possible metres. But even these are too many to be
| dealt with in an Appendix like this, and we shall,
| therefore, only give such kinds as are most frequ-
| ently employed or require particular notice, in the
| following order:--
| \ *Section*\  A **समवृत्त**
| \ *Section*\  B **अर्धवृत्त**
| \ *Section*\  C **विषमवृत्त**
| \ *Section*\  D **जाति** &c.

| \ *Note*\ --In the following definitions the letters repre-
| senting the Gaṇas such as भ, म, स, &c. as also ल, ग,
| will often be found to have dropped their vowels
| for the exigence of metre. \ *e. g.*\  म्र भ्न stands for म,
| र, म, न; so म्तो, for म, त &c. The first line gives the
| \ *Definition*\  of a metre; the second, the \ *
*\ 
| \ *
*\  with the \ *Yati*\  or Cæsura-the pause that
| may be made in reciting a quarter or verse, and
| which is usually indicated by the words in the De-
| finition standing in the Instrumental case-denoted
| in brackets by Arabic figures, and then comes the
| example (many of these examples are drawn from
| the works of Mâgha, Bhâravi, Kâlidàsa, Da\ *n*\ din
| &c.). 

SECTION A.
----------


\ *Metres with 4 Syllables in a quarter.*\ 
-------------------------------------------

| **(प्रतिष्ठा)।**
| **कन्या।**
| Def. ग्मौ चेत् कन्या ।
| Sch. G. ग, म।
| Ex. भास्वत्कन्या सैका धन्या यस्याः कूले कृष्णोऽखेलत् ॥

\ *Metres with 5 Syllables in a quarter.*\ 
-------------------------------------------

| **(सुप्रतिष्ठा)॥**
| **पंक्ति।**
| Def. भ्गौ गिति पंक्तिः ।
| Sch. G. भ, ग, ग।
| Ex. कृष्णसनाथा तर्णकपंक्तिः ।
| यामुनकच्छे चारु चचार ॥

\ *Metres with 6 Syllables in a quarter.*\ 
-------------------------------------------

| **(गायत्री)।**
| (1) **तनुमध्यमा।**
| Def. त्यौ चेत्तनुमध्यमा ।
| Sch. G. त, य।
| Ex. मूर्तिर्मुरशत्रोरत्यद्भुतरूपा ।
| आस्तां मम चित्ते नित्यं तनुमध्या ॥
| (2) **विद्युल्लेखा**
| [also called वाणी]
| Def. विद्युल्लेखा मा मः
| Sch. G. म, म। (3. 3)
| Ex. श्रीदीप्ती थीकीर्ती धीनीती गीःप्रीती ।
| एधेते द्वे द्वे ते ये नेमे देवेशे ॥ Káv. 3. 36.
| (3) **शशिवदना।**
| Def. शशिवदना न्यौ ।
| Sch. G. न, य।
| Ex. **शशिवदनानां** व्रजतरुणीनाम् ।
| अधरसुधोर्मि मधुरिपुरैच्छत् ॥
| (4) **सोमराजी।**
| Def. द्विया सोमराजी ।
| Sch. G. य, य। (2. 4).
| Ex. हरे सोमराजी-समा ते यशःश्रीः ।
| जगन्मंडलस्य छिनत्त्यंधकराम् ॥

\ *Metres with 7 Syllables in a quarter.*\ 
-------------------------------------------

| (**उष्णिक्**)
| (1) **कुमारललिता।**
| Def. कुमारललिता ज् स् गाः ।
| Sch. G. ज, स, ग। (3. 4.)
| Ex. मुरारितनुवल्ली **कुमारललिता** सा ।
| व्रजैणनयनानां ततान मुदमुच्चैः ॥ 
| (2) **मदलेखा।**
| Def. मस्गौ स्यान्मदलेखा ।
| Sch. G. म, स, ग। (3. 4)
| Ex. रंगे बाहुविरुग्णाद् दंतींद्रान्मदलेखा ।
| लग्नाभून्पुरशत्रौ कस्तूरीरसचर्चा ॥
| (3) **मधुमती।**
| Def. ननगि मधुमती ।
| Sch. G. न, न, ग (5. 2)
| Ex. रविदुहितृतटे वनकुसुमततिः ।
| व्यधित मधुमती मधुमथनमुदम् ॥

\ *Metres with 8 Syllables in a quarter.*\ 
-------------------------------------------

| (**अनुष्टुभ्**)
| (1) **अनुष्टुभ्** (also called **श्लोक**).

| There are several varieties of this metre, but
| that which is most in use has eight syllables in each
| quarter, but of variable quantity. Thus the fifth
| syllable of each quarter should be short, the sixth
| long, and the seventh alternately long and short.
| श्लोके षष्ठं गुरु ज्ञेयं सर्वत्र लघु पंचमम् ।
| द्विचतुः पादयोर्हस्वं सप्तमं दीर्घमन्ययोः ॥
| Ex. वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये ।
| जगतः पितरौ वंदे पार्वतीपरमेश्वरौ ॥ R. 1. 1.
| (2) **गजगति।**
| Def. नभलगा गजगतिः ।
| Sch. G. न, भ, ल, ग (4. 4.)
| Ex. रविसुतापरिसरे विहरतो दृशि हरेः ।
| व्रजवधूगजगतिर्मुदमलं व्यतनुत ॥
| (3) **प्रमाणिका**
| Def. प्रमाणिका जरौ लगौ ।
| Sch. G. ज, र, ल, ग (4. 4)
| Ex. पुनातु भक्तिरच्युता सदाच्युतांघ्रिपद्मयोः ।
| श्रुतिस्मृतिप्रमाणिका भवांबुराशितारिका ॥
| (4) **माणवक**
| Def. भात्तलगा माणवकम् ।
| Sch. G. भ, त, ल, ग, (4. 4)
| Ex. चंचलचूडं चपलैर्वत्सकुलैः केलिपरम् ।
| ध्याय सखे स्मेरमुखं नंदसुतं माणवकम् ॥
| (5) **विद्युन्माला**
| Def. मो मो गो गो विद्युन्माला ।
| Sch. G. म, म, ग, ग, (4. 4)
| Ex. वासोवल्ली **विद्युन्माला** बर्हश्रेणी शाक्रश्चापः ।
| यस्मिन्नास्तां तापोच्छित्त्यै गोमध्यस्थः कृष्णांभोदः ॥
| (6) **समानिका**
| Def. ग्लौ रजौ समानिका तु ।
| Sch. G. र, ज, ग, ल (4. 4.)
| Ex. यस्य कृष्णपादपद्ममस्ति हृत्तडागसद्म ।
| धीः **समानिका** परेण नोचितात्र मत्सरेण ॥

\ *Metres with 9 Syllables in a quarter.*\ 
-------------------------------------------

| (**वृहती**)
| (1) **भुजगशिशुभृता**
| Def. भुजगशिशुभृता नौ मः । 
| Sch. G. न, न, म (7. 2)
| Ex. ह्रदतटनिकटक्षौणी भुजगशिशुभृता याऽसीत् ॥
| मुररिपुदलिते नागे व्रजजनसुखदा सा ऽ भूत् ॥
| (2) **भुजंगसंगता**
| Def. सजरैर्भुजंगसंगता ।
| Sch. G. स, ज, र, (3. 6)
| Ex. तरला तरंगिरिंगितैर्यमुना भुजंगसंगता ।
| कथमेति वत्सचारकश्चपलः सदैव तां हरिः ॥
| (3) **मणिमध्य**
| Def. स्यान्मणिमध्यं चेद्भमसाः ।
| Sch. G. भ, म, स, (5. 4)
| Ex. कालियभोगाभोगगतस्तन्मणिमध्यस्फीतरुचा ।
| चित्रपदाभो नंदसुतश्चारु ननर्त स्मेरमुखः ॥

\ *Metres with*\  10 \ *Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------------

| (**पंक्ति**)
| (1) **त्वरितगति**
| Def. त्वरितगतिश्च नजनगैः ।
| Sch. G. न, ज, न, ग (5. 5)
| Ex. त्वरितगतिर्व्रजयुवतिस्तरणिसुता विपिनगता ।
| मुररिपुणा रतिगुरुणा परिरमिता प्रमदमिता ॥
| (2) **मत्ता**
| Def. ज्ञेया मत्ता मभसगसृष्टा ।
| Sch. G. म, भ, स, ग (4. 6)
| Ex. पीत्वा मत्ता मधु मधुपाली
| kAliMdIye taTavanakuMje |
| uddIvyaMtIrvrajajanarAmAH
| कामासक्ता मधुजिति चक्रे ॥
| (3) **रुक्मवती**
| (Also called चंपकमाला).
| Def. रुक्मवती सा यत्र भमस्गाः ।
| Sch. G. भ, म, स, ग (5. 5)
| Ex. कायमनोवाक्यैः परिशुद्धै-
| ryasya sadA kaMsadviSi bhaktiH |
| rAjyapade harmyAlirudArA
| रुक्मवती विघ्नः खलु तस्य ॥

\ *Metres with 11 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| (**त्रिष्टुभ्**)
| (1) **इंद्रवज्रा**
| Def. स्यादिंद्रवज्रा यदि तौ जगौ गः ।
| Sch. G. त, त, ज, ग, ग (5. 6)
| Ex. गोष्ठे गिरिं सव्यकरेण धृत्वा
| रुष्टेंद्रवज्राहतिमुक्तवृष्टौ!
| यो गोकुलं गोपकुलं च सुस्थं
| चक्रे स नो रक्षतु चक्रपाणिः ॥
| (2) **उपेंद्रवज्रा**
| Def. उपेंद्रवज्रा प्रथमे लघौ सा ।
| Sch. G. ज, त, ज, ग, ग (5. 6.)
| Ex. उपेद्रवज्रादिमणिच्छटाभि-
| र्विभषणानां छुरितं वपुस्ते । 
| स्मरामि गोपीभिरुपास्यमानं
| सुरंद्रुमूले मणिमंडपस्थम् ॥
| (3) **उपजाति**
| Def. अनंतरोदीरितलक्ष्मभाजौ
| पादौ यदीयावुपजातयस्ताः ।
| इत्थं किलान्यास्वपि मिश्रितासु
| वदंति जातिष्विदमेव नाम ॥
| Sch. G. When इंद्रवज्रा and उपेंद्रवज्रा are mixed in one
| stanza, the metre is called उपजाति। It is said to have
| 14 varieties.
| Ex. अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा
| हिमालयो नाम नगाधिराजः ।
| पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य
| स्थितः पृथिव्या इव मानदंडः ॥ Ku. 1. 1.

| See R. 2, 5, 6, 7; 13, 14, 16, 18, Ku. 3; Ki. 17. &c.

| When other metres also are mixed in one stanza,
| the metre is still called उपजाति; \ *e. g.*\  in the following
| verse from Mâgha there is a combination of वंशस्थ
| and इंद्रवंशा।
| इत्थं रथाश्वेभनिषादिनां प्रगे
| गजो नृपाणामथ तोरणाद्बहिः ।
| प्रस्थानकालक्षमवेशकल्पना-
| कृतक्षणक्षेपमुदैक्षताच्युतम् ॥
| (4) **दोधक**
| Def. दोधकमिच्छति भत्रितयाद्गौ ।
| Sch. G. भ, भ, भ, ग, ग (6. 5)
| Ex. या न ययौ प्रियमन्यवधूभ्यः
| सारतरागमना यतमानम् ।
| तेन सहेह बिभर्ति रहः स्त्री
| सार तरागमनायतमानम् ॥ \ *S*\ i. 4. 45.
| (5) **भ्रमरविलसितं**
| (भ्रमरविलसिता)
| Def. म्भौ न्लौ गः स्याद् भ्रमरविलसितम् ।
| Sch. G. म, भ, न, ल, ग (4, 7)
| Ex. प्रीत्यै यूनां व्यवहिततपनाः
| प्रौढध्वांतं दिनमिह जलदाः ।
| दोषामन्यं विदधति सुरत
| क्रीडायासश्रमशमपटवः ॥ \ *S*\ i. 4. 62.
| (6) **रथोद्धता**
| Def. रात्परैर्नरलगै रथोद्धता ।
| Sch. G. र, न, र, ल, ग। (3. 8. or 4. 8)
| Ex. कौशिकेन स किल क्षितीश्वरो
| राममध्वरविघातशांतये ।
| काकपक्षधरमेत्य याचित-
| स्तेजसां हि न वयः समीक्ष्यते ॥ R. 11. 1.
| See Ku. 8 also.
| (7) **वातोर्मी**
| Def. वातोर्मीयं गदिता म्भौ तगौ गः ।
| Sch. G. म, भ, त, ग, ग (4. 7)
| Ex. ध्याता मूर्तिः क्षणमप्यच्युतस्य
| श्रेणी नाम्नां गदिता हेलयापि ।
| संसारेऽस्मिन् दुरितं हंति पुंसां
| वातोर्मी पोतमिवांभोधिमध्ये ॥ 
| (8) **शालिनी**
| Def. मात्तौ गौ चेच्छालिनी वेदलोकैः ।
| Sch. G. म, त, त, ग, ग (4. 7)
| Ex. अंघो हंति ज्ञानवृद्धिं विधत्ते
| धर्मं दत्ते काममर्थं च सूते ।
| मुक्तिं दत्ते सर्वदोपास्यमाना
| पुंसां श्रद्धाशालिनी विष्णुभक्तिः ॥
| (9) **स्वागता**
| Def. स्वागता रनभगैर्गुरुणा च
| Sch. G. र, न, भ, ग, ग। (3. 8)
| Ex. यावदागमयतेऽथ नरेंद्रान्
| स स्वयंवरमहाय महींद्रः ।
| तावदेव ऋषिरिंद्रदिदृक्षु-
| र्नारदस्त्रिदशधाम जगाम ॥ N. 5. 1.
| See Ki. 9, \ *S*\ i. 10.

\ *Metres with 12 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| (**जगती**)
| (1) **इंद्रवंशा**
| Def. तच्चेंद्रवंशा प्रथमाक्षरे गुरौ ।
| Sch. G. इंद्रवंशा is the same as वंशस्थविल or वंशस्थ
| (see 13 below) except that its first
| syllable is long:-- The Ga\ *n*\ as are,
| त, ज, ज, र।
| Ex. दैत्येंद्रवंशाग्निरुदीर्णदीधितिः
| पीतांबरोऽसौ जगतां तमोपहः ।
| यस्मिन्ममज्जुः शलभा इव स्वयं
| ते कंसचाणूरमुखा मखद्विषः ॥
| (2) **चंद्रवर्त्म**
| Def. चंद्रवर्त्म निगदंति रनभसैः ।
| Sch. G. र, न, भ, स (4. 8.)
| Ex. चंद्रवर्त्म विहितं घनतिमिरैः
| राजवर्त्म रहितं जनगमनैः ।
| इष्टवर्त्म तदलंकुरु सरसे
| कुंजवर्त्मनि हरिस्तव कुतुकी ॥
| (3) **जलधरमाला**
| Def. अब्ध्यंगैः स्याज्जलधरमालाम्भौ स्मौ ।
| Sch. G. म, भ, स, म (4. 8)
| Ex. या भक्तानां कलिदुरितोत्तप्तानां
| तापच्छेदे जलधरमाला नव्या ।
| भव्याकारा दिनकरपुत्रीकूले
| केलीलोला हरितनुरव्यात्सा वः ॥
| See Ki. 5. 23.
| (4) **जलोद्धतगति**
| Def. रसैर्जसजसा जलोद्धतगतिः ।
| Sch. G. ज, स, ज, स (6. 6)
| Ex. समीरशिशिरः शिरस्सु वसतां
| सतां जवनिका निकामसुखिनाम् ।
| बिभर्ति जनयन्नयं मुदमपा-
| मपायधवला बलाहकततीः ॥ \ *S*\ i. 4. 54.
| (5) **तामरस**
| Def. इह वद तामरसं नजजा यः । 
| Sch. G. न, ज, ज, य (5. 7)
| Ex. स्फुटसुषमामकरंदमनोज्ञं
| व्रजललनानयनालिनिपीतम् ।
| तव मुखतामरसं मुरशत्रो
| हृदयतडागविकाशि ममास्तु ॥
| (6) **तोटक**
| Def. वद तोटकमब्धिसकारयुतम् ।
| Sch. G. स, स, स, स, (4. 4. 3.)
| Ex. स तथेति विनेतुरुदारमतेः
| प्रतिगृह्य वचो विससर्ज मुनिम् ।
| तदलब्धपदं हृदि शोकघने
| प्रतियातमिवांतिकमस्य गुरोः ॥ R. 8. 91.
| See \ *S*\ i. 6. 71.
| (7) **द्रुतविलंबित**
| Def. द्रुतविलंबितमाह नभौ भरौ ।
| Sch. G. न, भ, भ, र (4. 8, or 4. 4. 4)
| Ex. मुनिसुताप्रणयस्मृतिरोधिना
| मम च मुक्तमिदं तमसा मनः ।
| मनसिजेन सखे प्रहरिष्यता
| धनुषि चूतशरश्च निवेशितः ॥ \ *S.*\  6; see
| R. 9, \ *S*\ i. 6 also.
| (8) **प्रभा**
| (also called मंदाकिनी).
| Def. स्वरशरविरतिर्ननौ रौ प्रभा ।
| Sch. G. न, न, र, र (7. 5)
| Ex. अतिसुरमिरभाजि पुष्पश्रिया-
| मतनुत रतयेव संतानकः ।
| तरुणपरभृतः स्वनं रागिणा-
| मतनुत रतये वसंतानकः ॥ \ *S*\ i. 6. 67; also
| Ki. 5. 21.
| (9) **प्रमिताक्षरा**
| Def. प्रमिताक्षरा सजससैः कथिता ।
| Sch. G. स, ज, स, स, (5. 7)
| Ex. विहगाः कदंबसुरभाविह गाः
| कलयंत्यनुक्षणमनेकलयम् ।
| भ्रमयन्नपैति मुहुरभ्रमयं
| पवनश्च धूतनवनीपवनः ॥ \ *S*\ i. 4. 36,
| Ki. 6, \ *S*\ i. 9 also.
| (10) **भुजंगप्रयात**
| Def. भुजंगप्रयातं चतुर्भिर्यकारैः ।
| Sch. G. य, य, य, य (6. 6)
| Ex. धनैर्निष्कुलीनाः कुलीना भवंति
| धनैरापदं मानवा निस्तरंति ।
| धनेभ्यः परो बांधवो नास्ति लोके
| धनान्यर्{??}यध्वं धनान्यर्जयध्वम् ॥
| (11) **मणिमाला**
| Def. त्यौ त्यौ मणिमाला छिन्ना गुहवक्त्रैः ।
| Sch. G. त, य, त, य (6. 6).
| Ex. प्रह्वामरमौलौ रत्नोपलकॢप्ते
| जातप्रतिबिंबा शोणा मणिमाला ।
| गोविंदपदाब्जे राजी नख{??}णा-
| मास्तां मम चित्ते ध्वांतं शमयंती ॥ 
| (12) **मालती**
| (Also called यमुना)
| Def. भवति न जावथ मालती जरौ ।
| Sch. G. न, ज, ज, र (5. 7)
| Ex. इह कलयाच्युतकेलिकानने
| मधुरससौरभसारलोलुपः ।
| कुसुमकृतस्मितचारुविभ्रमा-
| मलिरपि चुंबति मालतीं मुहुः ॥
| (13) **वंशस्थविल**
| (Also called वंशस्थ and वंशस्तनित)
| Def. वदंति वंशस्थविलं जतौ जरौ ।
| Sch. G. ज, त, ज, र (5. 7)
| Ex. तथा समक्षं दहता गनोभवं
| पिनाकिना भग्नमनोरथा सती ।
| निनिंद रूपं हृदयेन पार्वती
| प्रियेषु सौभाग्यफला हि चारुता ॥ Ku. 5. 1
| See R. 3 also.
| (14) **वैश्वदेवी**
| Def. बाणाश्वैश्छिन्ना वैश्वदेवी ममौ यौ ।
| Sch. G. म, म, य, य, (5. 7)
| Ex. अर्चामन्येषां त्वं विहायामराणा-
| मद्वैतेनैकं विष्णुमभ्यर्च्य भक्त्या ।
| तत्राशेषात्मन्यर्चिते भाविनी ते
| भ्रातः संपन्नाराधना वैश्वदेवी ॥
| (15) **स्रग्विणी**
| Def. कीर्तितैषा चतूरेफिका स्रग्विणी ।
| Sch. G. र, र, र, र (6. 6)
| Ex. इंद्रनीलोपलीनेव या निर्मिता
| शातकुंभद्रवालंकृता शोभते ।
| नव्यमेघच्छविः पीतवासा हरे-
| मूर्तिरास्तां जयायोरसि स्रग्विणी ॥
| See \ *S*\ i. 4. 42.

\ *Metres with 13 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| (**अतिजगती**)
| (1) **कलहंस**
| (Also called सिंहनाद and कुटजा)
| Def. सजसाः सगौ च कथितः कलहंसः ।
| Sch. G. स, ज, स, स, ग (7. 6)
| Ex. यमुनाविहाग्कुतुके कलहंसो
| व्रजकामिनीक{??}लिनीकृतकेलिः ।
| जनचित्तहारिकलकंठनिनादः
| प्रमदं तनोतु तव नंदतनूजः ॥
| See \ *S*\ i. 6. 73.
| (2) **क्षमा**
| (Also called चंद्रिका and उत्पलिनी).
| Def. तुरगरसयतिर्नौ ततौ गः क्षमा ।
| Sch. G. न, न, त, त, ग (6. 7)
| Ex. इह दुरधिगमैः किंचिदेवागमैः
| सततमसुतरं वर्णयंत्यंतरम् ।
| अमुमतिविपिनं वेद दिग्व्यापिनं
| पुरुषमिव परं पद्मयोनिः परम् ॥ Ki. 5. 18. 
| (3) **प्रहर्षिणी**
| Def. त्र्याशाभिर्मनजरगाः प्रहर्षिणीयम् ।
| Sch. G. म, न, ज, र, ग (3. 10)
| Ex. ते रेखाध्वजकुलिशातपत्रचिह्नं
| सम्राजश्चरणयुगं प्रसादलभ्यम् ।
| प्रस्थानप्रणतिभिरंगुलीषु चक्रु-
| र्मौलिस्रक्च्युतमकरंदरेणुगौरम् ॥ R. 4. 88.
| See Ki. 7, \ *S*\ i. 8.
| (4) **मंजुभाषिणी**
| (Also called सुनंदिनी and प्रबोधिता)
| Def. सजसा जगौ च यदि मंजुभाषिणी ।
| Sch. G. स, ज, स, ज, ग, (6. 7)
| Ex. यमुनामतीतमथ शुश्रुवानमुं
| तपसस्तनूज इति नाधुनोच्यते ।
| स यदाऽचलन्निजपुरादहर्निशं
| नृपतेस्तदादि समचारि वार्तया ॥ \ *S*\ i. 13. 1.
| (5) **मत्तमयूरी**
| Def. वेदैरंध्रैर्म्तौ यसगा मत्तमयूरः ।
| Sch. G. म, त, य, स, ग (4. 9)
| Ex. दृष्ट्वा दृश्यान्याचरणीयानि विधाय
| प्रेक्षाकारी याति यदं मुक्तमपायैः ।
| सम्यग्दृष्टिस्तस्य परं पश्यति यस्त्वां
| यश्चोपास्ते साधु विधेयं स विधत्ते ॥ Ki. 18. 28;
| \ *S*\ i. 4. 44, 6. 76, also R. 9. 75.
| (6) **रुचिरा**
| (Also called प्रभावती)
| Def. जभौ सजौ गिति रुचिरा चतुर्ग्रहैः ।
| Sch. G. ज, भ, स, ज ग (4. 9)
| Ex. कदा मुखं वरतनु कारणादृते
| तवागतं क्षणमपि कोपपात्रताम् ।
| अपर्वणि ग्रहकलुषेंदुमंडला
| विभावरी कथय कथं भविष्यति ॥ M. 4. 13.
| See Bk. 1. 1, \ *S*\ i. 17.

\ *Metres with 14 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| (**शक्वरी**)
| (1) **अपराजिता**
| Def. ननरमलघुगैः स्वरैरपराजिता ।
| Sch. G. न, न, र, स, ल, ग (7. 7)
| Ex. यदनवधिभुजप्रतापकृतास्पदा
| यदुनिचयचमूः परैरपराजिता ।
| व्यजयत समरे समस्तरिपुव्रजं
| स जयति जगतां गतिर्गरुडध्वजः ॥
| (2) **असंबाधा**
| Def. म्तौ न्सौ गावक्षग्रहविरतिरसंबाधा ।
| Sch. G. म, त, न, स, ग, ग (5. 9)
| Ex. वीर्याग्नौ येन ज्वलति रणवशात्क्षिप्ते
| दैत्येंद्रे जाता धरणिरियमसंबाधा ।
| धर्मस्थित्यर्थं प्रकटिततनुसंबंधः
| साधूनां बाधां प्रशमयतु स कंसारिः ॥ 
| (3) **पथ्या**
| (Also called मंजरी)
| Def. सजसा यलौ च सह गेन पथ्या मता ।
| Sch. G. स, ज, स, य, ल, ग (5. 9)
| Ex. स्थगयंत्यमूः शमितचातकार्तस्वराः
| जलदास्तडित्तुलितकांतकार्तस्वराः ।
| जगतीरिह स्फुरितचारुचामीकराः
| सवितुः क्वचित्कपिशयंति चामी कराः ॥
| \ *S*\ i. 4. 24.
| (4) **प्रमदा** (also called कुररीरुता ।)
| Def. नजमजला गुरुश्च भवति प्रमदा ।
| Sch. G. न, ज, म, ज, ल, ग (6. 8)
| Ex. अनतिचिरोज्झितस्य जलदेवचिर-
| स्थितबहुबुद्बुदस्य पयसोऽनुकृतिम् ।
| विरलविकीर्णवज्रशकला सकला-
| मिह विदधाति धौतकलधौतमही ॥ \ *S*\ i. 4. 41.
| (5) **प्रहरणकलिका।**
| Def. ननभनलगिति प्रहरणकलिका ।
| Sch. G. न, न, भ, न, ल, ग (7. 7)
| Ex. व्यथयति कुसुमप्रहरणकलिका
| प्रमदवनभवा तव धनुषि तता ।
| विरहविपदि मे शरणमिह ततो
| मधुमथनगुणस्मरणमविरतम् ॥
| (6) **मध्यक्षामा**
| (Also called हंसश्येनी or कुटिल)
| Def. मध्यक्षामा युगदशविरमा म्भौ न्यौ गौ ।
| Sch. G. म, भ, न, य, ग, ग (4. 10)
| Ex. नीतोच्छ्रायं मुहुरशिशिररश्मेरुस्रै-
| रानीलाभैर्विरचितपरभागा रत्नैः ।
| ज्योत्स्नाशंकामिह वितरति हंसश्येनी
| मध्येप्यह्नः स्फटिकरजतभित्तिच्छाया ॥ Ki. 5. 31
| (7) **वसंततिलका**
| (Also called वसंततिलक
| उद्धर्षिणी, सिंहोन्नता)
| Def. उक्ता वसंततिलका तभजा जगौ गः ।
| Sch. G. त, भ, ज, ज, ग, ग (8. 6)
| Ex. यात्येकतोऽस्तशिखरं पतिरोषधीना-
| माविष्कृतारुणपुरःसर एकतोऽर्कः ।
| तेजोद्वयस्य युगपद् व्यसनोदयाभ्यां
| लोको नियम्यत इवात्मदशांतरेषु ॥ \ *S.*\  4. 1.
| (8) **वासंती।**
| Def. मात्तो नो मो गौ यदि गदिता वासंतीयम् ।
| Sch. G. म, त, न, म, ग, ग (4. 6. 4)
| Ex. भ्राम्यद्भृंगीनिर्भरमधुरालापोद्गीतैः
| श्रीखंडाद्रेरद्भुतपवनैर्मंदांदोला ।
| लीलालोला पल्लवविलसद्धस्तोल्लासैः
| कंसारातौ नृत्यति सदृशी वासंतीयम् ॥

\ *Metres with 15 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| (**अतिशक्वरी**)
| (1) **तूणक।**
| Def. तूणकं समानिका पदद्वयं विनांतिमम् । 
| Sch. G. र, ज, र, ज, र (4. 4. 4. 3, or 7. 8).
| Ex. सा सुवर्णकेतकं विकाशि भृंगपूरितं
| पंचबाणबाणजालपूर्णहेतितूणकम् ।
| राधिका वितर्क्य माधवाद्य मासि माधवे
| मोहमेति निर्भरं त्वया विना कलानिधे ॥
| (2) **मालिनी**
| Def. ननमययुतेयं मालिनी भोगिलोकैः ।
| Sch. G. न, न, म, य, य (8. 7)
| Ex. शशिनमुपगतेयं कौमुदी मेघमुक्तं
| जलनिधिमनुरूपं जह्नुकन्यावतीर्णा ।
| इति समगुणयोगप्रीतयस्तत्र पौराः
| श्रवणकटु नृपाणामेकवाक्यं विवव्रुः ॥ R. 6. 85.
| (3) **लीलाखेल।**
| Def. एकन्यूनौ विद्युन्मालापादौ चेल्लीलाखेलः ।
| Sch. G. म, म, म, म, म।
| Ex. मा कांते पक्षस्यांते पर्याकाशे देशे स्वाप्सीः
| कांतं वक्त्रं वृत्तं पूर्णं चंद्रं मत्वा रात्रौ चेत् ।
| क्षुत्क्षामः प्राटंश्चेतश्चेतो राहुः क्रूरः प्राद्यात्
| तस्माद् ध्वांते हर्म्यस्यांते शय्यैकांते कर्तव्या ॥
| Sar. K.
| (4) **शशिकला**
| Def. गुरुनिधनमनुलघुरिह शशिकला ।
| Sch. G. न, न, न, न, स (all short syllables
| except the last).
| Ex. मलयजतिलकसभुदितशशिकला
| व्रजयुवतिलसदलिकगमनता ।
| सरसिजनयनहृदयसलिलनिधिं
| व्यतनुत विततरभसपरितरलम् ॥

\ *Metres with 16 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| (**अष्टि**)
| (1) **चित्र**
| Def. वित्रसंज्ञमीरितं रजौ रजौ रगौ च वृत्तम् ।
| Sch. G. र, ज, र, ज, र, ग (8. 8. or 4. 4. 4. 4.)
| Ex. विद्रुमारुणाधरौष्ठशोभिवेणुवाद्यहृष्ट-
| vallavIjanAMgasaMgajAtamugdhakaMThakAMga |
| tvAM sadaiva vAsudeva puNyalabhyapAda deva
| वन्यपुष्पचित्रकेश संस्मरामि गोपवेश ॥
| (2) **पंचचामर**
| Def. प्रमाणिकापदद्वयं वदंति पंचचामरम् ।
| or जरौ जरौ ततो जगौ च पंचचामरं वदेत्
| Sch. G. ज, र, ज, र, ज, ग (8. 8. or 4. 4. 4. 4)
| Ex. सुरद्रुमूलमंडपे विचित्ररत्ननिर्मिते
| लसद्वितानभूषिते सलीलविभ्रमालसम् ।
| सुरांगनाभवल्लवीकरप्रपंचचामर-
| स्फुरत्समीरवीजितं सदाच्युतं भजामि तम् ॥
| (3) **वाणिनी**
| Def. नजभजरैर्यदा भवति वाणिनी गयुक्तैः ।
| Sch. G. न, ज, भ, ज, र, ग।
| Ex. स्फुरतु ममाननेऽद्य ननु वाणि नीतिरम्यं
| तवचरणप्रसादपरिपाकतः कवित्वम् ।
| भवजलराशिपारकरणक्षमं मुकुंदं
| सततमहं स्तवैः स्वचरितैः स्तवामि नित्यम् ॥ 

\ *Metres with 17 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| (**अत्यष्टि**)
| (1) **चित्रलेखा**
| (Also called अतिशायिनी)
| Def. ससजा भजगा गु दिक्स्वरैर्भवति चित्रलेख्रा ।
| Sch. G. स, स, ज, भ, ज, ग, ग (10. 7)
| Ex. इति धौतपुरंध्रिमत्सरान् सरसि मज्जनेन
| श्रियमाप्तवतोऽतिशायिनीमपमलांगभासः ।
| अवलोक्य तदैव यादवानपरवारिराशेः
| शिशिरेतररोचिषाप्यपां ततिषु मक्तुंमीषे ॥ \ *S*\ i. 8. 71
| (2) **नर्दटक**
| Def. यदि भवतो नजौ भजजला गुरु नर्दटकम् ।
| Sch. G. न, ज, भ, ज, ज, ल, ग (8. 9)
| Ex. तरुणतमालनीलबहुलोन्नमदंबुधराः
| शिशिरसमीरणावधूतनूतनवारिकणाः ।
| कथमवलोकयेयमधुना हरिहेतिमती
| र्मदकलनीलकंठकलहैर्मुखराः कुकुभः ॥
| Mâl. 9. 18, see 5. 31.
| (3) **पृथ्वी**
| Def. जसौ जसयला वसुग्रहयतिश्च पृथ्वी गुरुः ।
| Sch. G. ज, स, ज, स, य, ल, ग (8. 9)
| Ex. इतः स्वपिति केशवः कुलमितस्तदीयद्विषा-
| मितश्च शरणार्थिंनः शिखरिणां गणाः शेरते ।
| इतोपि वडवानलः सह समस्तसंवर्तकै-
| रहो विततमूर्जितं नरसहं च सिंधोर्वपुः ॥ Bh. 2. 76
| (4) **मंदाक्रांता**
| Def. मंदाक्रांतांबुधिरसनगैर्मो भनौ तौ गयुग्मम् ।
| Sch. G. म, भ, न, त, त, ग, ग (4. 6. 7)
| Ex. गोपी भर्तुर्विहरविधुरा काचिदिंदीवराक्षी
| उन्मत्तेव स्खलितकवरी निःश्वसंती विशालम् ।
| अत्रैवास्ते मुररिपुरिति भ्रांतिदूतीसडाया
| त्यक्त्वा गेहं झटिति यमुनामंजुकुंजं जगाम ॥
| Pad. D. 1.

| (The whole of the “Meghadu4ta is written in this
| metre).
| (5) **वंशपत्रपतित**
| Def. दिङ्मुनिवंशपत्रपतितं भरनभनलगैः ।
| Sch. G. भ, र, न, भ, न, ल, ग (10. 7)
| Ex. दर्पणनिर्मलासु पतिते घनतिमिरमुषि
| ज्योतिषि रौप्यभित्तिषु पुरः प्रतिफलति मुहुः ।
| व्रीडमसंमुखोपि रमणैरपहृतवसनाः
| कांचनकंदरासु तरुणीरिह नयति रविः ॥
| \ *S*\ i. 4. 67.
| (6) **शिखरिणी।**
| Def. रसैरुद्रौश्छिन्ना यमनसभलागः शिखरिणी
| Sch. G. य, म, न, स, भ, ल, ग (6. 11)
| Ex. दिगंते श्रूयंते मदमलितगंडाः करटिनः
| करिण्यः कारुण्यास्पदमसमशीलाः खलु मृगाः ।
| इदानीं लोकेस्मिन्ननुपमशिखानां पुनरयं
| नखानां पांडित्यं प्रकटयतु कस्मिन् मृगपतिः ॥
| Bv. 1. 2.
| (7) **हरिणी**
| Def. नसमरसलागः षड्वेदैर्हयैर्हरिणी मता । 
| Sch. G. न, स, म, र, स, ल, ग (6. 4. 7)
| Ex. सुतनु हृदयात्प्रत्यादेशव्यलीकमपैतु ते
| किमपि मनसः संमोहो मे तदा बलवानभूत् ।
| प्रबलतमसामेवंप्रायाः शुभेषु हि वृत्तयः
| स्रजमपि शिरस्यंधः क्षिप्तां धुनोत्यहिशंकया ॥
| \ *S.*\  7. 24.

\ *Metres with 18 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| (**धृति**)
| (1) **कुसुमितलतावेल्लिता।**
| Def. स्याद्भूतर्त्वश्वैः कुसुमितलतावेल्लिता म्तौ नयौ यौ ।
| Sch. G. म, त, न, य, य, य (5. 6. 7)
| Ex. क्रीडत्कालिंदीललितलहरीवारिभिर्दाक्षिणात्यै-
| र्वातैः खेलद्भिः कुसुमितलतावेल्लिता मंदमंदम् ।
| भृंगालीगीतैः किसलयकरोल्लासितैर्लास्यलक्ष्मीं
| तन्वाना चेतो रभसतरलं चक्रपाणेश्चकार ॥
| (2) **चित्रलेखा।**
| Def. मंदाक्रांता नपरलघुयुता कीर्तिता चित्रलेख्रा ।
| Sch. G. म, भ, न, य, य, य (4. 7. 7.)
| Ex. शंकेऽमुष्मिञ् जगति मृगदृशां साररूपं यदासी-
| दाकृष्येदं व्रजयुवतिसभा वेधसा सा व्यधायि ।
| नैतादृक् चेत् कथमुदधिसुतामंतरेणाच्युतस्य
| प्रीतं तस्या नयनयुगमभूच्चित्रलेखाद्भुतायाम् ॥
| (3) **नंदन**
| Def. नजभजरैस्तु रेफसहितैः शिवैर्हयैर्नंदनम् ।
| Sch. G. न, ज, भ, ज, र, र (11. 7)
| Ex. तरणिसुतातरंगपवनैः सलीलमांदोलितं
| मधुरिपुपादपंकजरजःसुपूतपृथ्वीतलम् ।
| मुरहरचित्रचेष्टितकलाकलापसंस्मारकं
| क्षितितलनंदनं व्रज सखे सुखाय वृंदावनम् ॥
| (4) **नाराच**
| Def. इह ननरचतुष्कसृष्टं तु नाराचमाचक्षते ।
| Sch. G. न, न, र, र, र, र (8. 5, 5)
| Ex. रघुपतिरपि जातवेदोविशुद्धां प्रगृह्य प्रियां
| प्रियसुहृदि बिभीषणे संक्रमय्य श्रियं वैरिणः ।
| रविसुतसहितेन तेनानुयातः ससौमित्रिणा
| भुजविजितविमानरत्नाधिरूढः प्रतस्थे पुरीम् ॥
| R. 12. 104
| (5) **शार्दूलललित**
| Def. मः सो जः सतसा दिनेशऋतुभिः शार्दूलललितम् ।
| Sch. G. म, स, ज, स, त, स (12. 6.)
| Ex. कृत्वा कंसमृगे पराक्रमविधिं शार्दूलललितं
| यश्चक्रे क्षितिभारकारिषु दरं चैद्यप्रभृतिषु ।
| संतोषं परमं तु देवनिवहे त्रैलोक्यशरणं
| श्रेयो नः स तनोत्वपारमहिमा लक्ष्मीप्रियतमः ॥

\ *Metres with 19 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| (**अतिधृति**)
| (1) **मेघविस्फूर्जिता**
| Def. रसर्त्वश्वैर्य्मौ न्सौ ररगुरुयुतौ मेघविस्फूर्जिता स्यात् ।
| Sch. G. य, म, न, स, र, र, ग, (6. 6. 7)
| Ex. कदंबामोदाढ्या विपिनपवनः केकिनः कांतकेकाः 
| विनिद्राः कंदल्यो दिशि दिशि मुदा दर्दुरा दृप्तनादाः ।
| निशा नृत्यद्विद्युद्विलसितलसन्मेघविस्फूर्जिता चेत्
| प्रियः स्वाधीनोऽसौ दनुजदलनो राज्यमस्मात्किमन्यत् ॥
| (2) **शार्दूलविक्रीडित**
| Def. सूर्याश्वैर्यदि मः सजौ सततगाः शार्दूलविक्रीडितम् ।
| Sch. G. म, स, ज, स, त, त, ग (12. 7)
| Ex. वेदांतेषु यमाहुरेकपुरुषं व्याप्य स्थितं रोदसी
| यस्मिन्नीश्वर इत्यनन्यविषयः शब्दो यथार्थाक्षरः ।
| अंतर्यश्च मुमुक्षुभिर्नियमितप्राणादिभिर्मृग्यते
| स स्थाणुः स्थिरभक्तियोगसुलभो निःश्रेयसायास्तु वः
| V. 1. 1.
| (3) **सुमधुरा**
| Def. म्रौ भ्नौ मो नो गुरुश्चेद् हयऋतुरसैरुक्ता सुमधुरा ।
| Sch. G. म, र, भ, न, म, न, ग (7. 6. 6)
| Ex. वेदार्थान् प्राकृतस्त्वं वदसि न च ते जिह्वा निपतिता
| मध्याह्ने वीक्षसेऽर्कं न तव सहसा दृष्टिर्विचलिता ।
| दीप्ताग्नौ पाणिमंतः क्षिपसि स च ते दग्धो भवति नो
| चारित्र्याच्चारुदत्तं चलयसि न ते देहं हरति भूः ॥
| Mk. 9. 21.
| (4) **सुरसा**
| Def. म्रौ भ्नौ यो नो गुरुश्चेत् स्वरमुनिकरणैराह सुरसाम् ।
| Sch. G. म, र, भ, न, य, न, ग (7. 7. 5)
| Ex. कामक्रीडासतृष्णो मधुसमयसमारंभरभसात्
| कालिंदीकूलकुंजे विहरणकुतुकाकृष्टहृदयः ।
| गोविंदो बल्लवीनामधररससुधां प्राप्य सुरसां
| शंके पीयूषपानैः प्रचयकृतसुखं व्यस्मरदसौ ॥

\ *Metres with 20 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| (**कृति**)
| (1) **गीतिका**
| Def. सजसा भरौ सलगा यदा कथिता तदा खलु गीतिका
| Sch. G. स, ज, स, भ, र, स, ल, ग (5. 7. 8)
| Ex. करतालचंचलकंकणस्वनमिश्रणेन मनोरमा
| रमणीयवेणुनिनादरंगिमसंगमेन सुखावहा ।
| बहलानुरागनिवासराससमुद्भवा तव रागिणं
| विदधौ हरिं खलु वल्लवीजनचारुचामरगीतिका ॥
| (2) **सुचदना**
| Def. ज्ञेया सप्तश्वषड्भिर्मरभनययुता म्लौ गः सुवदना
| Sch. G. म, र, भ, न, य, म, ल, ग (7. 7. 6)
| Ex. उत्तुंगास्तुंगकूलं स्रुतमदसलिलाः प्रस्यंदि सलिलं
| श्यामाः श्यामोपकंठद्रुममतिमुखराः कल्लोलमुखरम् ।
| स्रोतःखातावसीदत्तटमुरुदशनैरुत्सादिततटाः
| शोणं सिंदूरशोणा मम गजपतयः पास्यंति शतशः ॥
| Mu. 4. 16.

\ *Metres with 21 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| (**प्रकृति**)
| (1) **पंचकावली**
| (Also called सरसी, धृतश्री)
| Def. नजभजजा जरौ नरपते कथिता भुवि पंचकावली। ।
| Sch. G. न, ज, भ, ज, ज, ज, र (7. 7. 7) 

| Ex, तुरगशताकुलस्य परितः परमेकतु रंगजन्मनः
| प्रमथितभूभृतः प्रतिपथं मथितस्य भृशं महीभृता ।
| परिचलतो बलानुजबलस्य पुरः सततं धृतश्रिय-
| श्चिरगलितश्रियो जलनिधेश्च तदाऽभवदंतरं महत् ॥
| \ *S*\ i. 3. 82.
| (2) **स्रग्धरा**
| Def. म्रभ्नैर्यानां त्रयेण त्रिमुनियतियुता स्रग्धरा कीर्तितेयम्
| Sch. G. म, र, भ, न, य, य, य (7. 7. 7.)

| Fx. या सृष्टिः स्रष्टुराद्या वहत् विधिहुतं या हविर्या च होत्री
| य द्वे कालं विधत्तः श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् ।
| यामाहुः सर्वभूतप्रकृतिरिति यया प्राणिनः प्राणवंतः
| प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः ॥
| \ *S.*\  1. 1.

\ *Metres with 22 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| **(आकृति)**
| **हंसी**
| Def. मौ गौ नाश्चत्वारो गो गो वसुभुवनयतिरिति भवति हंसी
| Sch. G. म, म, त, न, न, न, त, ग (8. 14)
| Ex. सार्धं कांतेनैकांतेऽसौ विकचकमलमधुसुरमि पिबंती
| कामक्रीडाकूतस्फीतप्रमदसरसतरमलघु रसंती ।
| कालिंदीये पद्मारण्ये पवनपतनपरितरलपरागे
| कंसाराते पश्य स्वेच्छं सरभसगतिरिह विलसति हंसी ॥

\ *Metres with 23 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| **(विकृति)**
| **अद्रितनया**
| Def. नजभजभा जभौ लघुगुरू बुधैस्तु गदितेयमद्रितनया
| Sch. G. न, ज, भ, ज, भ, ज, भ, ल, ग (11. 12)
| Ex. खरतरशौर्यपावकशिखापतंगनिभमग्नदृप्तदनुजो
| जलधिसुताविलासवसतिः सतां गतिरशेषमान्यमहिमा ॥
| भुवनहितावतारचतुरश्चराचरधरोऽवतीर्ण इह हि
| क्षितिवलयेऽस्ति कंसशमनस्तवे{??} तमवोचदद्रितनया ॥

\ *Metres with 24 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| **(संस्कृति)**
| **तन्वी**
| Def. भूतमुनीनैर्यतिरिह भतनाः स्भौ भनयाश्च यति भवति तन्वी ।
| Sch. G. भ, त, न, स, भ, भ, न, य (5. 7. 11)

\ *Metres with 25 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| **(अतिकृति)**
| **क्रौंचपदा**
| Def. क्रौंचपदा भ्मौ स्भौ ननना गाविषुशरवसुमुनिविर-
| तिरिह भवेत्
| Sch. G. भ, म, स, भ, न, न, न, ग (5. 5. 8. 7)

\ *Metres with 26 Syllables in a quarter.*\ 
--------------------------------------------

| **उत्कृति**
| **भुजंगविजृंभित**
| Def. वस्वीशाश्वैश्छेदोपेतं ममतनयुगनरसलगैर्भुजंगविजृंभितम् 
| Sch. G. म, म, त, न, न, र, स, ल, ग (8. 11. 7)

**दंडक।**
---------


| Metres with 27 or more letters in each quarter are
| designated by the general name **दंडक।** The highest
| number of syllables in a quarter of this species of
| metre is said to be 999. In each quarter there must be
| first two \ *naganas*\  or six short syllables, and the remaining
| may be either \ *raga*\ n\ *as*\  or \ *yaga*\ n\ *as,*\  or all the feet may
| be \ *saga*\ n\ *as.*\  The classes of **दंडक** usually mentioned are
| **चंडवृष्टिप्रयात, प्रचितक, मत्तमातंगलीलाकर, सिंहविक्रांत, कुसुमस्त-**
| **वक, अनंगशेखर, संग्राम** &c. Mál. 5. 23 is an instance of
| this last species of Danṇḍka.

SECTION B.
----------

| **अर्धसमवृत्त** (Half-equal Metres)
| (1) **अपरवक्त्र**
| (Sometimes called वैतालीय)
| Def. अयुजि ननरला गुरुः समे
| तदपरवक्त्रमिदं नजौ जरौ ।
| Sch. G. न, न, र, ल, ग, (odd quarter)
| न, ज, ज, र (even quarter)
| Ex. स्फुटसुमधुरवेणुगीतिमि-
| स्तमपरवक्त्रमवेत्य माधवम् ।
| मृगयुवतिगणैः समं स्थिता
| व्रजवनिता धृतचित्तविभ्रमा ॥
| (2) **उपचित्र**
| Def. विषमे यदि सौ सलगा दले
| भौ युजि भाद्गुरुकावुपचित्रम् ।
| Sch. G. स, स, स, ल, ग (odd quarter)
| भ, भ, भ, ग, ग (even quarter)
| Ex. मुरवैरिवपुस्तनुतां मुदं
| हेमनिभांशुकचंदनलिप्तम् ।
| गगनं चपलामिलितं यथा
| शारदनीरधरैरुपचित्रम् ॥
| (3) **पुष्पिताग्रा**
| (Also called **औपच्छंदसिक**)
| Def. अयुजि नयुगरेफतो यकारो
| युजि तु नजौ जरगाश्च पुष्पिताग्रा ।
| Sch. G. न, न, र, य (odd quarter)
| न, ज, ज, र, ग (even quarter)

| Ex, अथ मदनवधूरुपप्लवांतं
| व्यसनकृशा परिपालयांबभूव ।
| शशिन इव दिवातनस्य लेखा
| किरणपरिक्षयधूसरा प्रदोषम् ॥
| Ku. 4. 46.
| (4) **वियोगिनी**
| (Also called वैतालीय or सुंदरी)
| Def. विषमे समजा गुरुः समे
| सभरा लोऽथ गुरुविंयोगिनी ।
| Sch. G. स, स, ज, ग (odd quarter)
| स, भ, र, ल, ग (even quarter)
| Ex. सहसा विदधीत न क्रिया-
| मविवेकः परमापदां पदम् । 
| वृणते हि विमृश्यकारिणं
| गुणलुब्धाः स्वयमेव संपदः ॥ Ki. 2. 30.
| (5) **वेगवती**
| Def. सयुगात्सगुरू विषमे चेद् ।
| भाविह वेगवती युजि भाद्गौ ।
| Sch. G. स, स, स, ग (odd quarter)
| भ, भ, भ, ग (even quarter)
| Ex. स्मरवेगवती व्रजरामा
| केशववंशरवैरतिमुग्धा ।
| रभसान्न गुरून् गणयंती
| केलिनिकुंजगृहाय जगाम ॥
| (1) **हरिणप्लुता**
| Def. सयुगात्सलघू विषमे गुरु-
| र्युजि नभौ भरकौ हरिणप्लुता ।
| Sch. G. स, स, स, ल, ग (odd quarter).
| न, भ, भ, र (even quarter).
| Ex. स्फुटफेनचया हरिणप्लुता
| बलिमनोज्ञतटा तरणेः सुता ।
| कलहंसकुलारवशालिनी
| विहरतो हरति स्म हरेर्मनः ॥

| \ *N. B.*\  Metres like अपरवक्त्र or औपच्छंदसिक and वैतालयि
| or वियोगिनी are usually treated as \ *jâtis;*\  (see Section
| D). But they are sometimes defined in the Gaṇa
| scheme, and are, therefore, given under the class of
| Vṛittas.

SECTION C.
----------

| **विषमवृत्त** (Unequal Metres).

| The most common metre of this class is called
| **उद्गता।**
| Def. प्रथमे सजौ यदि सलौ च
| nasajagurukANyanaMtaram |
| yadyatha bhanajalagAH syuratho
| सजसा जगौ च भवतीयमुद्गता ॥
| Sch. G. स, ज, स, ल (first quarter)
| न, स, ज, ग (second ")
| भ, न, ज, ल, ग, (third ")
| स, ज, स, ज, ग, (fourth ")
| Ex. अथ वासवस्य वचनेन
| रुचिरवदनस्त्रिलोचनम् ।
| क्लांतिरहितमभिराधयितुं
| विधिवत्तपांसि विदधे धनंजयः ॥ Ki. 12. 1.

| See \ *S*\ i. 15 also.

| Another variety of उद्गता is mentioned wherein the
| third quarter has भ, न, भ, ग instead of भ, न, ज, ल, ग।

| Other kinds of metre in which every quarter of the
| stanza differs in the number of syllables, are includ-
| ed under the general name ‘Gâthâ’. The same name
| is applicable to stanzas consisting of any number of
| quarters other than four. As in the case of उपजाति,
| any two or more quarters of a regular metre may be
| combined to form अर्धसमवृत्त or विषमवृत्त। 

SECTION D.
----------


| **जाति** (Metres regulated by the number of
| syllabic instants).

| (\ *a*\ ) The most common variety of such metres is
| **आंर्या।** It is said to have nine sub-divisions:--
| पथ्या विपुला चपला मुखचपला जघनचपला च ।
| गीत्युपगीत्युद्गीतय आर्यागीतिर्नवैव वार्यायाः ॥

| Of these nine kinds the last four are generally used
| and deserve mention.
| (1) **आर्या**
| Def. यस्याः पादे प्रथमे द्वादशमात्रास्तथा तृतीयेपि ।
| अष्टादश द्वितीये चतुर्थके पंचदश सार्या ॥
| \ *S*\ rut. 4.

| The first and third quarters must each contain 12
| mâtrâs or syllabic instants (one being allotted to a
| short vowel, and two to a long one), the second 18,
| and the fourth 15.
| Ex. प्रतिपक्षेणापि पतिं सेवंते भर्तृवत्सलाः साध्व्यः ।
| अन्यसरितां शतानि हि समुद्रगाः प्रापयंत्यब्धिम् ॥
| M. 5. 19.

| The whole of Govardhana's **आर्यासप्तशती** is written
| in this metre.
| (2) **गोति।**
| Def. आर्यापूर्वार्धसमं द्वितीयमपि भवति यत्र हंसगते ।
| छंदोविदस्तदानीं गीतिं ताममृतवाणि भाषते ॥
| \ *S*\ rut. 5.

| The first and third quarters of this metre must con-
| tain 12 syllabic instants each, and the second and
| fourth 18 each.
| Ex. पाटीर तव पटीयान्कः परिपाटीमिमामुरीकर्तुम् ।
| यत्पिंषतामपि नृणां पिष्टोऽपि तनोषि परिमलैः पुष्टिम् ॥
| Bv. 1. 12.
| (3) **उपगीति।**
| Def. आर्योत्तरार्धतुल्यं प्रथमार्धमपि प्रयुक्तं चेत् ।
| कामिनि तामुपगीति प्रतिभाषंते महाकवयः ॥
| \ *S*\ rut. 6.

| The first and third quarters of this metre must con-
| tain 12 syllabic instants each, and the second and
| fourth 15 each.
| Ex. नतगोपसुंदरीणां रासोल्लासे मुरारातिम् ।
| अस्मारयदुपगीतिः स्वर्गकुरंगदृशां गीतेः ॥
| (4) **उद्गीति**
| आर्याशकलद्वितये विपरीते पुनरिहोद्गीतिः ।

| The first and third quarters of this metre must
| contain 12 syllabic instants each, the second 15, and
| the fourth 18.
| Ex. नारायणस्य संततमुद्गीतिः संस्मृतिर्भक्त्या ।
| अर्चायामासक्तिर्दुस्तरसंसारसागरे तरणिः ॥
| (5) **आर्यागीति।**
| Def. आर्याप्राग्दलमंतेऽधिकगुरु तादृक् परार्ध-
| मार्यागीतिः । 

| The first and third quarters of this metre must con-
| tain 12 syllabic instants each, and the third and fourth
| 20 each.
| Ex. सवधूकाः सुखिनोऽस्मि-
| न्नवरतममंदरागतामरसदृशः ।
| नासेवंते रसव-
| न्नवरतममंदरागतामरसदृशः ॥ \ *S*\ i. 4. 51.

| \ *Note.*\  All these five sorts are sometimes defined
| in the Gaṇa scheme.
| (\ *b*\ ) **वैतालीय।**
| Def. षड्विषमेऽष्टौ समे कलास्ताश्च समे स्युर्निरंतराः ।
| न समात्र पराश्रिता कला वैतालीयेंऽते रलौ गुरुः ॥

| This is a stanza of four quarters, the first and third
| of which contain the time of fourteen short syllables,
| and the second and fourth sixteen. Again, the first
| and third quarters of this metre must contain 6 sylla-
| bic instants, and the second and fourth 8 each, follow-
| ed by a रगण (-{??}-) and a short and a long vowel,
| ({??}-). The rules further require that the syllabic in-
| stants in the even quarter should not be all composed
| of short syllables or long syllables, and that the even
| syllabic instant in each quarter (\ *i. e.*\  the 2nd, 4th
| and 6th) should not be formed conjointly with the
| next (\ *i. e.*\  3rd, 5th, and 7th).
| Ex. कुशलं खलु तुभ्यमेव तद्-
| वचनं कृष्ण यदभ्यधामहम् ।
| उपदेशपराः परेष्वपि
| स्वविनाशाभिमुखेषु साधवः । ॥ \ *S*\ i. 16. 14.
| (\ *c*\ ) **औपच्छंदसिक**
| Def. पर्यंते र्यौ तथैव शेषमौपच्छंदसिकं सुधीभिरुक्तम् ।

| This is the same as **वैतालीय** except that at the end of
| each quarter there must be a **रगण** and **यगण** instead of
| **रगण** and **ल, ग** only; in other words, it is the same as
| **वैतालीय** with only a long syllable added at the end of
| each quarter.
| Ex. वपुषा परमेण भूधराणा-
| क्मथ संभाव्य पराक्रमं बिभेदे । 
| मृगमाशु विलोकयांचकार
| स्थिरदंष्ट्रोग्रमुखं महेंद्रसूनुः ॥ Ki. 13. 1.

| So in the next 52 verses of the same canto.
| See \ *S*\ i. 20 also

| It will be noticed that वियोगिनी or सुंदरी and अपरवक्त्र
| are only particular cases of वैतालीय, and पुष्पिताग्रां and
| मालभारिणी, of औपच्छंदसिक। Prosodists treat both these
| classes of metres in the Gaṇa scheme as well as in the
| Mâtrâ scheme; hence they have been noticed here as
| well as in Section C.

(\ *d*\ ) **मात्रासमक**
-----------------------


| The metre called **मात्रासमक** consists of four quarters
| each of which contains 16 syllabic instants. The
| most general variety is that in which the ninth sylla-
| bic instant is composed of a short syllable, and the
| last is a long syllable. It is defined as **मात्रासमकं नवमो**
| **ल्गांत्यः ।**

| But there are several varieties of this metre
| arising from particular syllabic instants being short or
| long. For example, if the 9th and 12th moments are
| formed by short syllables, and the 15th and 16th by
| a long one, and the rest are optional, it is called
| **वानवासिका।** If the 5th, 8th, and 9th are formed by
| short syllables, and the 15th and 16th by a long one,
| it is called **चित्रा।** If the 5th and 8th are short, as
| also the 9th and 10th, and 15th and 16th are long'
| it is called **उपचित्रा।** And if the 5th, 8th, and 12th
| are short, 15th and 16th long, and the rest indetermi-
| nate, it is called **विश्लोक।** Sometimes two or more of
| these varieties are combined in the same stanza, and
| in that case the measure is called **पादाकुलक,** in which
| there is no other restriction than that each quarter
| should have sixteen syllabic instants.

| Ex मूढ जहीहि धनागमतृष्णां
| कुरु तनुबुद्धे मनसि वितृष्णाम् ।
| यल्लभसे निजकर्मोपात्तं
| वित्तं तेन विनोदय चित्तम् ॥ Moha M.).